Renesans klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków 

W ostatnim czasie zauważyć można znaczący wzrost orzeczeń sądowych zapadłych wskutek powództwa o zmianę umowy. Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków dodana do Kodeksu cywilnego ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, zwana klauzulą rebus sic stantibus, przez lata uważana za martwy przepis, jest coraz częściej wykorzystywana.

Zgodnie z art. 357¹ KC, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.

Zgodnie z treścią wyżej wskazanego przepisu przesłankami zastosowania klauzuli rebus sic stantibus są:

1. wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków,
2. brak przewidywania nadzwyczajnej zmiany stosunków w chwili zawierania umowy,
3. wystąpienie rażącej straty jednej ze stron,
4. związek przyczynowy pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a rażącą stratą.

Pierwsza pula powództw jest związana z wybuchem epidemii choroby Covid-19. Epidemia w znaczący sposób wpłynęła na wiele stosunków społecznych i gospodarczych, a także spowodowała zmiany legislacyjne. Długotrwały stan epidemii, nakładane rygory, rozporządzenia ingerujące w wolność gospodarczą przedsiębiorców wskazują, że sytuacja ta faktycznie ma charakter nadzwyczajny, nie do przewidzenia, a także jak dotąd niespotykany na terenie kraju.

Ponadto, jak podkreśla się w doktrynie, stosowanie klauzuli rebus sic stantibus możliwe jest m.in. w razie nadzwyczajnej zmiany sytuacji gospodarczej, tzn. zmiany szczególnie głębokiej (załamania gospodarczego objawiającego się hiperinflacją, gwałtownym spadkiem dochodu narodowego, bardzo dużym bezrobociem, masowymi upadłościami przedsiębiorców). Także wprowadzenie nowych, niemożliwych do przewidzenia i niestosowanych w prawidłowo funkcjonujących społeczeństwach zakazów prawnych związanych z jakąś szczególną sytuacją (np. klęską żywiołową, wojną, poważnym kryzysem gospodarczym), należy uznać także uznać za nadzwyczajną zmianę stosunków.

Klauzula rebus sic stantibus z art. 357¹ KC ma zastosowanie wtedy, gdy Strony nie mogły przewidzieć nadzwyczajnej zmiany stosunków. Klauzula ta ma charakter wyjątkowy a także nie zawiera katalogu zamkniętego konkretnych sytuacji, których może dotyczyć. Nadzwyczajna zmiana stosunków to zdarzenia zewnętrzne względem stron o charakterze powszechnym, niezależne od woli stron i zupełnie wyjątkowe.

Warto zaznaczyć, że problem nieprzewidywalności przepisy wiążą nie z przewidywaniem przez strony takich zdarzeń, ale z przewidywaniem ich następstw, czyli chodzi w istocie o przewidywalność odniesioną do przyszłej sytuacji stron. Łączy się z tym nierozerwalnie kwestia ustalenia, czy strona podejmuje decyzje w granicach normalnego ryzyka kontaktowego, czyli ryzyka, z którym należy liczyć się przy zawieraniu każdej umowy, czy też wchodzi w grę przypadek ryzyka nadzwyczajnego.

Wydaje się więc, że pomimo, że wiele spraw o zmianę umowy z uwagi na wybuch epidemii Covid-19 jest jeszcze w toku, to wybuch wojny w Ukrainie oraz nagły wzrost cen w szczególności cen paliw spowodują szereg nowych powództw opartych właśnie na klauzuli nadzwyczajnej zmiany umowy.

Oczywiście przed wytoczeniem powództwa należy pamiętać o próbie polubownego rozwiązania sporu. Warto także przypomnieć, że w przypadku umów zawieranych w trybie zamówień publicznych, przed wytoczeniem powództwa Wykonawcy także mogą wystąpić z wnioskiem do Zamawiającego o zawarcie aneksu do umowy.

Podstawą prawną zmiany umowy może być bowiem art. 455 ust. 1 pkt 4 ustawy prawo zamówień publicznych z dnia 11 września 2019 r. zgodnie, z którego dyspozycją  dopuszczalna jest zmiana umowy bez przeprowadzenia nowego postępowania o udzielenie zamówienia jeżeli konieczność zmiany umowy spowodowana jest okolicznościami, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć, o ile zmiana nie modyfikuje ogólnego charakteru umowy a wzrost ceny spowodowany każdą kolejną zmianą nie przekracza 50% wartości pierwotnej umowy.

Konieczne jest jednak wykazanie nieprzewidywalności wzrostu cen, a przede wszystkim ich wpływu na koszty realizacji umowy.  Obligatoryjne jest jednak wykazanie przez wykonawcę, że wpływ zmian cen na koszty związane z wykonaniem umowy przekraczają zwykłe ryzyko kontraktowe, a także, że zmian cen nie można było przewidzieć w chwili składania oferty.

Niezależnie jednak od tego czy umowa zawierana jest w trybie zamówień publicznych, czy nie warto pamiętać, że wytaczając powództwo na podstawie art. 357¹ KC ciężar dowodowy spoczywa na podmiocie wytaczającym powództwo, a więc przed skierowaniem sprawy na drogę sądową należy wraz z pozwem załączyć posiadane dowody, a także wykazać wystąpienie rażącej straty, a także związek przyczynowo-skutkowy. Powołanie się bowiem wyłącznie na nadzwyczajne okoliczności nie jest wystarczające do osiągnięcia oczekiwanego rezultatu w postępowaniu sądowym, dlatego każda z takich spraw wymaga indywidualnego podejścia oraz analizy posiadanych dokumentów.

Odpowiednie przygotowanie pod względem dowodowym i kalkulacyjnym jest niezmiernie ważne, aby istniały szanse na pozytywne rozstrzygnięcie sprawy. Stąd na tym etapie już bardzo istotna jest stała współpraca z prawnikiem, który będzie również firmę reprezentował na etapie postępowania sądowego.

aplikant adwokacki Wioleta Magiera